Номын танилцуулга

Санаанд минь үлдсэн нүүдлийн тухай дурсамж

Манай нутагт голдуу шумуул, халуунаас дайжиж шил газар руу, намаршаад ирэхээр гол руу нүүдэг. Ингэж нүүхийг өөд нүүх, уруу нүүх гэдэг. Шил газар гэдэг нь далайн түвшнээс бараг 3000 орчим метрийн өндөрт орших уул нурууд юм. Энэ хоёр газрын зай  100 орчим км байдаг.

Өглөө эрт нар битүү босч, цай чанаж уугаад, тэмээ малаа дөхүүлж, нүүдэл эхэлдэг сэн. Урд өдрөөс эхэлж зүүн талаа дэглэсэн ээжийн минь ажил тэмээ хомнохтой зэрэгцээд дуусна. Нүүдэлчин айлын бүхий эд хогшил, сав суулга, хүнс хоол нь араг шээзгий, уут сав руу орж баглагдана.  Аргамж дээсээ тавиад тэмээгээ хэвтүүлж, хомнож эхэлнэ. Жаахан ухаан орсон цагаас аргамж тэгшлүүлээд, дараахан нь хом түшүүлээд зогсоодог сон. Унь хана, дээвэр туурга бүгд хомонд ороод авдар сав, айраг цагаа, ааруул борц, хөнжил гудсаа ачаад хошлон аргамжаа тэмээгээ хоёр тийш налтал татаж босгодог сон. Сүүлийн тэмээг ачаалж дуустал зарим “хом хэвдэг”, “ачаа шөргөөдөг” тэмээнүүдийг нэг нэг хүүхдэд бариулан зогсооно. Нэг удаа надад ачсан хойно хөдлөөд тогтдоггүй тэмээ хөтлүүлээд бусад тэмээнээс жаахан хол зогсоов. Тэгтэл нөгөө тэмээ бүр тогтохгүй байсан чинь аав ээж хоёр “жаахан хөтлөөд хөдөлж бай” гэлээ. Үндсэндээ тэмээ намайг хөтлөөд зам дагаад алхчихсан. Тэгсэн сумын төв рүү тун хурдан ирчихэж билээ. Ганц ачаатай тэмээ хөтлөөд 7-8 настай амьтан яаж л явсан юм. Дамдин дарга, Лхамжав эгч хоёр минь тосож аваад “Хүүхдэд ганц тэмээ хөтлүүлээд явуулчихдаг” гээд аав ээж хоёрыг зэмлээд, надад цай, боорцог өгч, сүйд болж байж билээ.

Хүүхдийн тэмээгээр хамгийн номхныг сонгож, хоёр араг тэгнээд,  дотор нь дээл дэвсэн хүүхдүүдээ суулгана. Арагт багтахаа больж, морь мал сайн унаж суртал унааны эв таарахгүй хэцүү. Голдуу ээжийн араар сундлах юм уу, хүүхдийн тэмээний бөх завсар суудал олдоно.  Хааяа нэг зам зуур тэмээний ачаа хэлтийхэд аав  нөгөө талаас нь татаж харагддаг. Зам зуур айл цай авч ирэх сайхан. Авч ирсэн цай, боорцог, ааруулын амт онцгой байдаг сан. Тэмээ туйлах, өндрөөс сүрдэх, хайчлах гээд асуудлууд гарнаа. Зам зуур заавал болдог зан үйлийн нэг бол овоонд цацал өргөх юм. Ээж тусгайлан бэлдсэн идээ будаа, нэрмэл архи өргөж, сан тавьж залбирдаг. Нутаг усаа шүтэн хайрлаж байсан Монгол малчдын нийтлэг зан үйл байх.

Шинэ буйран дээр очоод, ачаа тайлж буулгах нь яах ийхийн зуур. Хавь орчмын айлууд бас л цай идээгээ барьсаар ирж, гэр барилцдаг. Шинэхэн буурин дээр гэрээ барьсны дараа ширдэг дэвсгэрээ дэвсэж, эд агуурсаа байрлуулж дуусаад, ээж цайгаа чанадаг сан.  Анхны гал түлэхэд зуухан доорх өвс түлэгдэж, ариухан, ариухан гэхээс өөрөөр нэрлэхийн аргагүй үнэр үнэртэнэ. Маргааш оройхон нь мал туусан хүмүүс ирж, зэлээ татаж, тугалаа уяад хонио хотлуулна. Шинэ буйранд буусан шөнө ороо засаад унтахаар хэвтэхэд мөнөөх өвс ногооны анхилуун үнэр нүүдэлд ядарсан хүмүүсийг нойронд дуудан зөөлөн үнэртэнэ. Хүүхэд бид нам унтдаг болохоос ээж аав минь шинэ буйран дээр бэлчсэн мал хурааж тогтоох, чоно нохойноос сэргийлэх, зэл хотоо эргэх гээд хэсэгтээ бүтэн нойртой хонож чаддаггүй байсан.

Хэдийгээр эцэг эх минь хоёулаа багш боловч зун болгон нутагтаа нүүж очин зусаж, хүүхдийнхээ гэдсийг цайлгаж, ажилд сургаж байсны ачаар өдий зэрэгтэй яваа билээ. Шилийн нуруунд өнгийн цэцэгс дунд хонь хурга эргүүлэх, аргал түүх, ус үүрэх гээд ажил хөдөлмөр хийж явахдаа, тэнгэрийн үүл дэндүү ойрхон нүүдэллэхийг харж гараа дэрлэн өвсөн дунд хэвтэж байхдаа, гав ганцаар, чив чимээгүй эн дун ойж байхад, ах дүүдээ туслан ажил хөдөлмөрт суралцаж байхдаа, бороонд норон үхэр ивэлгэж байхдаа, эхлээд хонь гарч ирээд дараа нь аав минь гарч ирэхийг харж, цай хоолыг нь бэлдэж байхдаа, тээр тэнд Ширчин ахынхаа  хаахирахыг сонсож байхдаа, айл хотлын гийчин ирж хол ойрын сонин сайхан, ураг төрлийн хэлхээ холбоо, эрт цагийн тодхон дурсамжаа ярихыг сонсож байхдаа ухаан минь бүрэлдэн төлжсөн биз ээ.

Д.Амартүвшин 

2018-05-12

Г.Мэнд-Ооёо найрагчийн "Эх орныхоо шөнийн тэнгэрт өргөх цацал" шүлэгт агуулагдаж буй математик

Зөвхөн Монгол хүн тэр тусмаа хөдөө төрж, нүүдэлчин ахуйд өссөн хүн л ойлгох тэр дүрслэл яруу үгсээр буужээ. Түүнийг уншин эргэцүүлбээс “Олонлог логикийн элемент” хичээлийг судалж буй оюутнуудад зарим ухагдахуун, ойлголтыг хялбаршуулан ухаарах боломжийг агуулсныг олзуурхан энэхүү эргэцүүллийг найрагчийн уран үгтэй сүлжин та бүхэнд барьж байна. 

Манай галактикийн нэгэн гараг дэлхий дээрх өвөрмөц нэгэн гүрэн Монголын минь өвс нь халиурсан талд төрсөн найрагчийн балчирхан насандаа харуй бүрийн цагаар өдрийн ажлаа нугалсан ээжийнхээ гараас хөтлөн явахад  ой тойнд нь хадгалагдсан хязгааргүй огторгуйн өгүүлэх түүх энэхүү шүлгийн үр үндэс бөгөөд тэрээр бичгийн хүмүүн болж билэг хурцлагдсан үедээ төсөөлөн, эргэцүүлэн бичсэн нь энэ шүлэг аж. Эх орон минь эх дэлхийн дэд олонлог, эх дэлхий минь нарны аймгийн дэд олонлог бөгөөд эд бүгдийг багтаасан эх олонлог болно. (МУБИС БС-ийн багш нар, 2017)

Адуун сүргийн туурайгаар хөллөн боссон тоос

Агаарт шингэж үүлэнд уусах ч

Хурын ус нь үйлийн үргүй тунгалаг

Хурмаст тэнгэр- Хүслийн хязгааргүй орон зай минь... (Г.Мэнд-Ооёо, 2016)

Буддын шашинт Монгол хүний итгэл үнэмшил, сэтгэлгээнд “үйлийн үр” хэмээх үг нэлээд байр суурийг эзлэх ба ёс суртахууных нь хил хязгаар, хэм хэмжээг нь тогтоож өгдөг. Муу үйл хийвэл өөрт болоод үр хойчид түүний үр дагавар нь ирдэг гэж итгэдэг учраас аль болох муу үйлээс хол явахыг хичээдэг хүмүүс одоо ч олон бий. Итгэл үнэмшилгүй, зөвхөн хар амиа хоохойлсон, бусдыг өчүүхэн ч боддоггүй  хүн ямар аюултай гээч. Адуун сүргийн босгосон тоос тэнгэрт шингэх ч тэнгэрээс буух хурын ус тунгалаг байсан цаг одоо үлгэр түүх болон үлдэх вий. Хүчлийн бороо гэгч нь хүний хийсэн муу үйлийн үрийг тэнгэр угааж дийлэхээ больсныг илтгэх аж. Үйлийн үр гэгчийг “гүй” хэмээх дагавар залгахад үйлийн үрийн үгүйсгэл болох биз ээ.

...Тоогоор хэлэмгүй олон

Од эрхисийг нүдээрээ хариулахад

Тоонын дунгалаар багтан

Тогоонд од бууж,

Цагаан санчигтай миний эх

Цайныхаа дээжтэй цуг тэнгэрт буцаан өргөж,

Одны туяа амтагдах уураг цайгаа ууж

Олон шөнийн тэнгэртэй бодлоороо хүүрнэж

Хөхөлбөр сарны туяа алган дээр зүсэрч

Хөг аялгуу болон бүхий л биеэр шингэж

Эгшиглэнт бодол намайг эзэмдэж

Эрхис тэнгэрээ хайрлан дуулмаар санагддааг.

Урт болоод амгалан шөнийн тэнгэр доогуур

Уртын дуу шуранхайлан, дуусддаггүй үлгэр хөврөөд

Мөн ч олон шөнө дуу үлгэр хоёр

Мөрөөдлийн их тэнгэрт намайг аялуулсаан. (Г.Мэнд-Ооёо, 2016)

Хотондоо хонь малаа, тэнгэртээ анивчих оддыг хотлуулсан Монгол ээж аргалын зөөлөн галаар сүүгээ хөөрүүлэх зуур бяцхан хүү нь алсад сонсогдох уртын дууны шуранхайг сонсонгоо тооноор үзэгдэх оддыг хэдий олон бол?, хэр зэрэг хол бол?  гэх мэтчилэн олон олон асуултыг ургуулан хэвтэж, зарим асуултыг ээжээсээ асуухад галын гэрэл, сүүний үнэртэй хариулт нь үлгэр домог байсан биз. Монгол гэрт л унтах гэж хэвтсэн хүүд  тооноор нь тэнгэрийн одод харагдаж, тэр ододтой бодлоороо хүүрнэдэг байсан биз. Тэртээ хожим ургуулан бодоход тэр одод тогоотой цайнд  хөвж, ээж нь цайныхаа дээжтэй цуг буцаан тэнгэрт өргөж, уусан цайнд нь одны туяа амтагдаж байсан байх нь. Тэр л амгалан шөнө үлгэр дуу хоёр нэгдэн бяцхан хүүгийн ухаанд  өөр хаана ч байхгүй дүр зураг эгшиг дуу, өнгө зүстэйгээ шингэж, хязгааргүй хэмээх хоосныг хийсвэрлэн бодож байжээ. Энэ ойлголтыг шинжлэх ухаанд томьёолон оруулсан Стивен Хокиний хар нүхний тухай онолын санаа юугаар ялгарах билээ? (Фергюсон, 2015)  Ийм шөнө олон байсан бөгөөд зуны богино шөнө бяцхан хүүд урт байж, дуу үлгэр хоёрын нэгдэл  нь бодол мөрөөдөл болжээ.

...Алтан гадас, хоёр шарга, гурван марал, гилбэр дөрвөн од

Хүн таван од, зургаан мичид, долоон бурхан...

Алсын оддыг нэрээр нь тогтоосон дан гурван насандаа

Арвын дотор тоог тэнгэрээсээ хараад сурсаан.

Жаргалтай залуу насны ухаан өдлөхийн цагт

Жаран долоон оронтой тооноос цааш “сэтгэшгүй”-г мэдэхэд

Тэрнээс олон од агуулсан

Тэнгэртэй гэж бодоод

Ертөнцийг таних хязгааргүйн учир

Есөн хүслийн хаяа улам цаашаа холдмуу!

Тэнгэрт төрж, тэнд өсөөгүй ч

Тэнгэрт тэмүүлж, тэнд бодлын шувуугаа нисгэмүү. (Г.Мэнд-Ооёо, 2016)

Натурал тоо 1-ээс эхлэн нэг нэгээр нэмэгдэж, бидний эргэн тойронд орших юмсын тоон чанарыг илтгэдэг бөгөөд цааш хязгааргүй олон оршихыг одод тэнгэрээс харжээ. Олон улсын хэмжээнд судалгаа шинжилгээнд эдүгээ 100 оронтой тоо хэрэглэж байгаа боловч нэрлэсэн нь ховор. Монголчууд эртнээс эхлэн 67 оронтой тоо хүртэл нэрлэсэн бөгөөд 67 оронтой тоог “сэтгэшгүй” гэж нэрлэдэг байсан. (Г.Батжаргал, 1975). Арвын дотор тоог сургуульд орохоосоо өмнө сураад ордог нь сургуулийн өмнөх амьдралын туршлага билээ. Зэлэн дээрх тугалаа, хөгнөн дэх ишгээ, өдөртөө төрсөн хургаа, адуун доторх унагаа тоолно. Малчны хүүхдийн сургуулийн өмнөх боловсролд эцэг эх нь цаг зарцуулж чадвал гологдохгүй. Заавал дуу шүлэг сурснаар хэмжигдэхгүй. “Натурал тоог бурхан бүтээж, бусдыг нь хүн бүтээсэн” хэмээн Германы математикч Леопард Кронекер хэлсэн байдаг.

Адуун сүргийн туурайгаар хөллөн боссон тоос

Агаарт шингэж үүлэнд уусах ч

Хурын ус нь үйлийн үргүй тунгалаг

Хурмаст тэнгэр минь уу!

Магадын хөх мэлмийдээ,

Магнайн их орон зайдаа

Манлайн оюунт мандалдаа

Манийгаа багтаан болгоож байгаарай. (Г.Мэнд-Ооёо, 2016)

Магад гэсэн үгний цаана маш их утга нуугдаж бөгөөд үнэн гэсэн үг юм.  Тухайн үзэгдэл явагдах, эс явагдахыг тоогоор илэрхийлж болох бөгөөд тэр боломжийг судлах ухаан нь магадлалын онол юм. Хорвоогийн бүх зүйлийг, аливаа үйлийн үнэн худлыг тольдон байдаг хөх тэнгэр, түүний хязгааргүй орон зайд ямар мэдээлэл агуулагдаж байгааг хийсвэрлэсний илрэл, тэнгэр шүтлэгт уламжлалт сэтгэлгээ гээд олон зүйлийг төгсгөлийн 4 мөрнөөс харж болохоор байна.

Ашигласан ном, гарын авлага

Г.Батжаргал. (1975). Эртний Монголын математик. Уб: Улсын хэвлэлийн үйлдвэр.

Г.Мэнд-Ооёо. (2016). Он цагийн хүрд. Уб: Мөнхийн үсэг.

МУБИС БС-ийн багш нар. (2017). Олонлог логикийн элементүүд. Уб: Арвай принтинг.

Фергюсон, К. (2015). Стивен Хокин Сэтгэлгээ нь хүлээсгүй ухаантан. Уб: Болор судар.

Нээлттэй хичээлийн тухай...

Нээлттэй хичээл учраас нээлттэй нийтлэв. Та бүхэн бас санаа аваад өөрийн хичээлдээ туршаад үзээрэй. 

Математикийн хичээл гэхээр хүмүүс ихэвчлэн бодлого боддог гэж төсөөлдөг. Гэвч бид энэ удаа Г.Мэнд-Ооёо найрагчийн нэгэн шүлгийг уншиж, түүнд "Олонлог логикийн элемент" хэмээх  хичээлээр  судалсан агуулгыг хэрхэн илэрч байгааг шинжиллээ. Оюутнууд хичээлийн дараа сэтгэл хангалуун байсан учраас үр дүнтэй байсан юм болов уу гэж үнэлж байгаа. Ингээд хичээлийн хөтөлбөр, хэрэглэгдэхүүн, үйл явц, оюутнуудын хийсэн ажлаас танилцуулъя. 

Хичээлийг явуулах санаа ба бэлтгэл

Ер нь энэ хичээл орж эхэлсэн цагаас яруу найргийг ашиглан, түүнтэй хичээлийн агуулгыг холбосон үйл ажиллагаа бүхий хичээл явуулах зорилго дэвшүүлээд, тохирох яруу найргийг эрж хайж байсан. Тэр ажлын хүрээнд олон зохиолчийн бүтээлүүдийг уншиж эргэцүүлэн бодсон бөгөөд хамгийн тохиромжтой гэж яруу найрагч Г.Мэнд-Ооёогийн "Эх орныхоо шөнийн тэнгэрт өргөх цацал" шүлгийг сонгож авсан. Дараа нь шүлгээс зарим математик санааг тодотгосон ажлын хуудас, эргэцүүлэмж http://amar-integral.blogspot.com/2018/04/blog-post_72.htmlбичсэн. Мөн шүлгийг уран тод уншуулж видео бичлэгhttps://www.youtube.com/watch?v=MyPa0uLrtPk бэлдсэн. Мэдээж үйл ажиллагааны төлөвлөлт бүхий хөтөлбөр https://www.slideshare.net/amartuvshind/neelttei-hicheel-eeljit-2018-0425боловсруулсан. 

Хичээлийн явц:

Эхлээд оюутнуудаас "Олонлог логикийн элемент" хичээлээр ямар агуулга судалсныг асууж ярилцсан. Дараа нь хичээлийн зорилгоо танилцуулсан. Үүнд: 

1. Ажлын хуудас дээрх даалгаврыг гүйцэтгэх
2. Багаараа шүлгээс шинээр математик санааг илрүүлэх эрэл хайгуул хийж, танилцуулах
3. Оюутан бүр өөрийн хувийн зорилго нэгийг дэвшүүлэх(Жишээ нь “Би энэ хичээл дээр багшийн асуулт бүрд хариулна”, “Би энэ хичээлээс 3 шинэ зүйл мэдэж авна” гэх мэт)

Үүний дараа видео бичлэгээр шүлгийг 1 удаа сонсгоод, зохиогчийн тухай товч мэдээлэл өгөөд хоёр дахь удаагаа шүлгийг сонсгов. Тэгээд ажлын хуудас тарааж өгч түүн дээрх 12 даалгаврыг ажиллах 25 минутын хугацаа өглөө. Ажлын хуудас дээрх 1-р даалгаврыг гүйцэтгэсний дараа багуудад цаасан дээр бичсэн шүлгийг тарааж өгч өөрийн үнэлгээ хийлгэсэн. 2-12-р даалгаврыг ажиллах явцад хичээлийн сурах бичгээ уншихыг анхааруулав. Ажлын хуудас дээр ажиллаж дууссаны дараа дахин нэг удаа шүлгийг сонсгосон.

Үүний дараа багш өөрийн бичсэн эргэцүүлэмжийг тараан өгч, 5 минутын хугацаанд уншиж ярилцах даалгавар өгөв. Тэгээд баг бүрд цаас, фломастер тараан өгч, шүлгээс эрэл хайгуул хийж, өөр ямар математик санаа нуугдаж байгаа илрүүлж бичих даалгаврыг 25 минутын хугацаанд хийх заавар өглөө. Хугацаа дуусмагц 5 минутад багууд өөрсдийн үр дүнг танилцуулав. Дараа нь багш оюутнуудад “Хэрвээ та нарыг багш болсны дараа шавь нар нь дараах асуултыг асуувал хариулахад бэлэн байна уу?” гээд 10 асуулт танилцуулав. Асуулт нь хөтөлбөрт бий.  

Хичээлийн дүгнэлт:

            Хичээлийн төгсгөлд оюутнуудын сэтгэгдлийг сонсож ярилцсан. Оюутнууд анхны сэтгэгдэл нэлээд өөрчлөгдсөнийг дурдаж байсан. Тэд анх “Шүлгээс яаж математик олж харах юм бол” гэж бодож байсан ба одоо бүр улам лавшруулан бодмоор байгаагаа хэлж байсан. “Ер нь энэ хичээлээр бид өмнө судалсан агуулгыг маш сайн сэргээлээ” гэж олон оюутан хэлсэн. Оюутнуудын ажилласан даалгавар, эрж олсон санаануудыг дэлгэн харуулъя. 

 

    

                 

Би нүдээ аньж, чихээ таглаж, амаа хамхимаар байна

Би нүдээ аньж, чихээ таглаж, амаа хамхимаар байна

(Өөртөө хэлэх үг)

Хүмүүс сайхан амьдарч байхад ажлаа хийе, ном уншъя, бүтээгдэхүүнийхээ чанарыг нэмэгдүүлье гээд гай болж байдаг надад их гэм байна. Бусдын сайхан болчихсон гэж үнэлж байгаа ажлыг “дотоод мөн чанар нь биш байна” гэж бухимдах ямар шаардлага байгаа юм. Миний бодож эргэцүүлж байгаа буруу ч юм билүү? Өөрөө сайн дураараа хэн ч хий гээгүй байхад цаг заваа зарцуулж баахан хэрэггүй юм хийсэн миний л хохь. Яагаад ийм байдаг юм бэ? гэж бодоод надад хамаг асуудал байгаа гэж дүгнэлээ.

            Шинэ зүйл олж мэдэх, үзэх  харах, унших тусам “энэ түвшинд хүртэл бид мөн хол байна даа” гэж өөрийгөө зовоож байхаар би юу ч уншихгүй, харахгүй байсан нь дээр юм байна. Хүн яаж өөрийгөө удирдаж байгааг харж бухимдахын оронд өөрийгөө хянаж, бусдад саад болохгүй байхаа хичээмээр юм би.  Бусдыг ажлаа яаж хийж байгааг харах шаардлага юу байна? Яагаад заавал над шиг хийх ёстой гэж? Миний бодож байгаа буруу ч юм билүү? Тэр хүмүүс хийж байгаа болоод цалин хөлсөө аваад, хариуцлагатай бүтээлч гэж үнэлгээ аваад  явж байхад. Тэгэхээр надад харах  хэрэг алга.

            Уулзаад өнгөрсөн бүхэндээ нэг сайн үг хэлэх юм сан, нэг санаа өгөх юм сан, нэг урам өгөх сөн гэж бодож явдаг минь буруу юм биш үү? Тэр хэрээрээ бусдаас тийм өнгө аястай үг, сайн үг хүлээгээд өөрийгөө зовоох хэрэг юу байна? Миний хэлснийг хүн хэрэгжүүлэх, сонсох албагүй. Тэр хүнд өөрийн гэсэн зорилго, бодсон зүйл байгаа. Нэг үг сонссоноо ургуулан бодоод, түүний утга, үр дүн, учир шалтгааныг өөрийнхөөрөө төсөөлснөөс болж бухимдах хэрэг юу сан билээ. Тэгэхээр надад сонсох хэрэг алга.

Өөрийн бодсон зүйлээ заавал хэлэхгүйгээр, дотроо бодоод өнгөрч болдоггүй хүн шүү би. Сайхан үг хэлэх ёстой амаар заавал бухимдлын үг чулуудах хэрэг юу байна? Амыг зөвхөн бусдад сайхан үг хэлж, хайрлахад зориулах ёстойг хатуу сануулъя. Тиймээс надад ярих хэрэг алга. Хэрэв ярьвал зөвхөн сайн үг хэл.

Юу ч харахгүй, юу ч сонсохгүй, юу ч хэлэхгүй бол надад бодох, эргэцүүлэх хэрэгцээ үүсэхгүй байх даа. Юу чухал вэ? юу чухал биш вэ? гэдэг нь заавал надтай адил байх албагүй. Өөрийнхөө л тухай бодоод, өрөөлийг өөр шигээ байлгахыг хүсэхгүйгээр бодлоо захирч сур. Тэгэхгүй бол эргэн тойрондоо дандаа гай болж, таагүй уур амьсгал үүсгэнэ. Чиний бодох зүйл бол “надгүйгээр нар тусдагаараа тусаж, дэлхий эргэдгээрээ эргэнэ”.  Хэрвээ би зөв зүйл хийвэл үр дүн нь хорвоогийн сайн сайханд дусал ч гэсэн хувь нэмэр болж, буруу зүйл хийвэл үрийн үрээ эдлэх биз. Буянаараа болог.

За ингээд би юу ч харахгүй, юу ч сонсохгүй, юу ч ярихгүй байхаар боллоо. Гай болж байсныг минь уучлаарай гэж заавал хүмүүсээс гуйнаа. Ийм байя гэж бодохгүй биш боддог л юм.  Болдоггүй л хорвоо доо. Байдаг чадлаараа хэрэгжүүлэх болноо. 

Уншигчийн тэмдэглэл

ГОЛ ТУНГАЛАГШИХ ЦАГААР ОЮУН САНААНЫ

ХЭЭР ТАЛД ЗОРЧСОН НЬ

Нээрээ л намар цагаар голын ус тунгалагшин намуухан урсдаг сан. Би тунгалаг Буянт, хатан Ховд голын усаа намар намарт тунгалагшихыг харж өсчээ. Хүмүүс тарьсан ногоогоо хурааж, шувууд нүүдэллэхэд бэлдээд намар цаг хадсан өвстэй хамт алтран шарладаг сан. Ургасан нь боловсорч, төрсөн нь торниж, орчлон хорвоо тэр чигээрээ өгөөж хишгээ өгдөг цагаар бичгийн хүмүүний сэтгэлд ухаарал төрж, үгсийн эрчим бас л нэмэгддэг байх даа. Энд өгүүлэх намар бол үүсэж бий болоод өсөж торниод жигүүр дэлгэх жигүүртэн адил оюун нь бүрэлдээд төлжиж тэлээд  уянгалан дуулдаг болсон хүмүүний насны намар юм. Намар голын ус тунгалагшдагийн адил хүмүүний  ухаарлын сэжим бүр дөлгөөрч намдуухан хэрнээ агуу болдог цагийг насны намар  гэмээр. Ийм л сайхан цагаар Дарьгангын хээр талаар, үгүй эсвэл зохиогчийн оюун санааны хээр талаар  зочилсон тухай тэмдэглэлээ та бүхэнд өргөн барья.

Яруу найргийн Дарьгангын дэг сургууль Доржийн Гомбожав багшаас үүдэлтэй хэмээн тодорхойлсон зохиогчийн дүгнэлтээс эхлэх нь яг өнөөдөр багш хэмээх алдрыг үүрэн, Монголын боловсролын үр өгөөжийг нэмэгдүүлэхийн төлөө хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж яваа надад багшаа хүндэлсэн, ачийг үнэлсэн сайхан хэрэг шиг санагдаж байна. Ухаантан мэргэд амжилтын оргилд хүрээд дандаа багшаа дурсан “түүний хүчээр энд хүрсэн” хэмээх нь олонтоо. Зурвасхан  хугацаанд ажиллахдаа Монголын 3 агуу найрагчийг төрүүлсэн багш арай олон жил ажилласан бол өөр хэнийг ч төрүүлээ билээ. Жирийн уншигч миний унших дуртай найрагчдын сэтгэлийн галыг асааж өгсөн ачтанд сөгдөе. Өнөөдөр миний сэтгэл догдлон уншиж, эргэцүүлэн бичиж байгаа бүтээлийг зохиогч эрхмийн анхны шүлгийг сонинд хэвлүүлж, сэдэл тэмүүллийн жигүүр ургуулсан  тэр агуу багшид өнөөдрийн багшлахуйн суралцахуйн ухааны мотивацийн онолын баталгаа болж байгаад нь багшид мөргөе.

Сайн нөхдийн нөлөө, нөхөрлөлийн гайхамшгийг  ямар их магтан дуулаа вэ? Арга ч үгүй биз. Хүн нийгмийн идэвхтэй харилцаан дунд суралцаж хөгждөг гэсэн Л.Выгодскийн онолоор таны оюуны хөгжлийн шалтгаан болжээ тэд. Гал нэгдэл, тэдэн дотроос О.Дашбалбар, Д.Нямсүрэн хэмээх дахин давтагдашгүй найрагчдын утга уянгын шалтгаан нь бас зохиогч өөрөө байжээ. Бие биенээ хурцалж, шүлгээр захидал бичиж, шинэ шүлэг уншиж өгөх гэж догдолж, Алтан овоо, Ганга нуур, Дарьгангаа гурван талаас нь магтан дуулж, хүмүүний сэтгэлийн утсыг хөндөж, хайрын хөнгөн гунигт хөглөгдөж явсан андууд эдүгээ ч үгийн эрчим, шүлгийн айзмаараа оршсоор байгаагийн нууц нь тэдний нөхөрлөл юм даа.

Алтан овоо, Ганга нуур, Дарьгангын талаар миний бие очиж үзээгүй ч оюун санаанд минь тэдгээрийг цогцолтол бичжээ. Одоо хэрвээ очвоос нэгэнтээ танил мэт санагдах байх даа. Нэг бүрчлэн тоочоогүй ч төрсөн нутгаа хайрлах сэтгэлийн илрэл мөр бүхэнд дүрслэгдэн харагдаж байна. Ямар уудам тал болох нь тэнд төрсөн хүмүүний сэтгэл энгүй уудам байж, сэтгэлгээ нь дэлхийд танигдсанаар харагдаж байна. Тэр талын сувдан сондор хэмээн таны нэрийдсэн газар бүхнээр тухлан зочиллоо. Гангар цагаан хун намартаа чуулах Ганга нуур, Монгол эрчүүд хийморио сэргээнэ гэж тэмцдэг Алтан овоо, Шилийн богд, тал дунд гэнэт тохиох Талын агуй, уртын дууны шуранхайд бүүвэйлэгдэх Дарьганын  уудам тал, чулуун  зэвсгийн үеийн олдвор олдогтой адил утга уянгын эрчим агуулсан яасан баян нутаг вэ? Нутаг усаа магтан дуулан, тэмцэн хамгаалах хүү төрүүлсэн нь юутай азтай хэрэг вэ? Сүүлийн жилүүдэд хунгийн чуулган дахин болдог болсон гэж зурагтаар харсан. Хүнийг хүн болоход  орчин, ахуй нь нөлөөлдөг хэмээх нийгэм соёлын онолын тод жишээ энэ билээ.

Дэлхийд данстай Монгол яруу найргийг Хүннүгийн үеэс эхлэн бичжээ. Түүний есөн гайхамшгийг тодорхойлжээ. Уншигч миний бие зохиогчийн тодорхойлсныг нэмэх бодолтой байна. Төрсөн нутгаасаа эхлээд эх орноо магтан дуулж, үгсийн эрчимээр уншсан хүний сэтгэлийг хөндөж чадаж байгаа зохиогч арав дахь гайхамшиг, найргийг нь сонсож, уншиж, ухаарч уяран шүлэглэн ярьдаг ард түмэн өөрөө арван нэг дэх гайхамшиг гэлтэй. Зүгээр л Монгол хүний сэтгэлгээний өнгө аяс, юунд уярдаг, юу боддог, юунд хөглөгддөг нь бусдаас онцлог. Даруухан амьдарсан Данзангийн Нямсүрэнгийн шүлгийг уншаад сэтгэл нь хөдөлдөггүй Монгол хүн гэж үгүй. Үг нэг бүрийг нь салган авч үзвэл өдөр тутмын бидний ярьдаг үгс, яаж сэтгэхээрээ тэдгээр үгс нийлээд тийм уянгыг илэрхийлдэг байнаа? Чулуун дээр сийлсэнтэй адил Монгол яруу найраг оюун ухаан, сэтгэлд сийлэгддэг учрыг ухаарахад бэрх юм даа. Сэтгэл хөдлөлийн эерэг мэдрэмж төрүүлэн байж хүлээн авсан мэдээлэл урт хугацааны санах ойд гүн бат хадгалагддаг гэсэн онолын баталгаа энэ буюу.

Монгол соёлын өвөрмөц онцлогийг улам бишрэх мэдрэмж төрлөө. Нүүдэлчин аж төрөх ёсны онцлог, өргөн уудам нутагт цөөхүүл амьдарч байгаа нь, баярлах гуних нь далд дотооддоо явагддаг уужуу сэтгэлт Монгол хүмүүн, Буддын шашны нөлөө бүхий итгэл үнэмшлийн өнгө аяс, байгаа байдал, өдөр тутмын амьдралаараа тогтвортой хөгжлийн бодлогыг цогцлоож байсан малчин ахуй гээд Монгол соёлыг тодорхойлдог билээ. Нэг л домог байх, түүнийг ухаж ойлговоос нөгөө л тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал байх. Өнөөдөр дэлхий бидний хэдийнээ бий болгосон тэрхүү тогтвортой хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх гэж хичээж байна. Дээрх хоёр номонд багтсан эсээ, хөрөг, нийтлэл, тэмдэглэл цөм Монгол соёлын тухай өгүүлж, түүний үр дүн, түүний тухай бодол бясалгалын өрөм цөн гэлтэй. Үгээр суварга босгож, амнаас ам дамжуулан хадгалж ирсэн Монгол соёлын элч болох багш нарыг бэлдэж байхдаа үүнийг гол шугамаа болгох ёстойг ухаарах юм.

Өөрөө өөрийнхөө тухай бодох, өөрөө өөрийнхөө үйлийг хянах нь хүмүүний сурч боловсрохын дээд шат гэж үзэх боловсрол судлалын онол газар авч байна. Энэ хоёр бүтээлээс өөрийнхөө үйлийг тунгаан бодсон,  цэгнэсэн, эргэцүүлсэн, ухаарал олж авсан мөрүүд хуудас бүрээс шахам олж харах юм. Хүний өөрийн дотоод мөн чанар дотогшоо ямархан агуу, хязгааргүй болохыг Ейнштейн ухаарч харьцангуйн онолоо нээсэн ч юм билүү.  Төрж өссөн, сурч боловсорсон, нөхөрлөж түшиж тулалцаж явсан, магтуулж муулуулж явсан, мандаж бадарч явсан, Монгол хэмээн омогшиж явсан, Монголын төлөө энэлэн шаналж явсан, билэг авьяаст нөхрөө алдаад харуусаж явсан  гээд бүхий л амьдралаа эргэцүүлжээ. Бас сэтгэлийн утсыг хөндсөн ухаарал, хайранд  хөглөгдөж явснаа ч үлдээгээгүй байна. Өөрийнхөө сэтгэлийн утсыг хэрхэн хөндөгдөж байгааг мэдэрч, түүнийгээ цаасан дээр үгээр дүрслэх нь хэрийн хүний хийж чаддаг зүйл биш ээ. Өөрөөр хэлбэл, хүний чадварын дээд шат тэрхүү өөрийгөө мэдрэх удирдах метакогнитив чадвар бол түүний дээд илрэл нь сэтгэлийн долгис бүрийг дүрслэн бичих явдал юм. Ер нь хүн өөрийгөө тодорхойлж, өөрийгөө ойлгож, өөрийгөө зорилго руу чиглүүлж, өөрийгөө ялж, өөрийгөө өөрийнхөө нэрэнд нэр төртэй барьж амьдрах, өөрийгөө хүмүүний орчлонгийн нэг хэсэг гэдгийг ухаарах, өөрийнхөө хувь нэмрийг оруулах гээд  нэлээд хэцүү ажил шүү.

Энэхүү хоёр бүтээлд хоёулангийнх нь төгсгөл хавьд  зохиогчийн дэлхийн яруу найрагчид, нэрт хүмүүстэй хэрхэн харилцсан, дэлхийн хэмжээний арга хэмжээнүүдэд хэрхэн оролцсон тухай байх юм. Энэ нь зохиогчийн сэтгэлгээ тэлж, аяндаа дэлхийн хэмжээнд сэтгэж байгааг харуулахаас гадна Монголоо төлөөлж соёлын салбарт мөрөө гаргаж байгаагийн баталгаа юм. Түүний Монголоо дэлхийд таниулж яваа нь таны яруу найргийн багш Явуу найрагчийн хүслийн биелэл болжээ. Дарьганга хийцийн эмээлээ жаахан шаргын нуруун дээрээ тохож, уртын дуугаа аялан дэлхийн дэвжээнд чинагш давхина гэдэгт эргэлзэхгүй байна.

Би өөрөө бүсгүй хүн учраас Алтан овоо, Шилийн богд дээр гарахгүй, харин Ганга нуурын эрэгт сууж, борхон болжмор босон суун ээрэх, цагаан түнгэтэй нүд алдам талд очих болно. Тэнд би Чимэдцэеэгийн “Жаахан шаргын” шуранхайд Дарьгангын найрагчдын мөр бадаг бүрийг эргэн санах болно. Яг тэр мөчид Дарьганга хийцийн мөнгөн эдлэл шиг давтагдашгүй нандин бодол төрөх байх даа.

Эдгээр бүтээлийг уншаад миний Монголд ийм нэгэн бичгийн их хүмүүн байгаад талархаж байгаа сэтгэгдэл төрсөн. Бичлэг дунд нь фото зураг, шүлгийн мөр, бодит баримт байнга шигтгээтэй байдаг нь эдгээр бүтээлийн амьдралын бодит түүх болохыг харуулна. Утга зохиол шүүмжлэгч нар тэртээ тэргүй зөндөө бичих учраас би өөрийн мэдэрсэн зүйлээ бичлээ. Муу зүгийн үг цөөхнийг оруулж хорвоогийн эрээн барааныг дүрсэлж, төрөлх Монгол хэлнийхээ аядуу хэрнээ агуу бүхнийг шингээсэн бүтээлүүдийг уншсандаа баяртай байна. Ямартаа ч дараагийн унших ном минь “Гэгээнтэн” , “Шилийн богд” байх болно.

Жирийн уншигч МУБИС-ийн Багшийн сургуулийн багш Д.Амартүвшин

2017-06-21

ХҮН БИЧНЭЭС ҮҮСЭЭГҮЙ ГЭДЭГТ ИТГЭХ ЭСЭХЭЭ ТА ӨӨРӨӨ МЭД

Юуны өмнө Оросын нүдний мэс засалч, судлаач Эрнест Мулдашевийн зохиосон "Хүн мичнээс үүсээгүй" номыг уншихыг санал болгосон эрхэм дүүд талархал илэрхийлье. Чиний ачаар нэгэн сайхан ном унших хувь тохиосонд талархан номын тухай сэтгэгдлээ  бичихээр шийдлээ.

            Нээрээ хүмүүн бид юунаас үүссэн юм бол? Сармагчингаас үүссэн юм бол одоо бас сармагчны төрлөөс хүмүүс шинээр үүссээр байгаа уу? Эволюцийн онол яах вэ? Шинжлэх ухаанаас өмнө хүний үүслийг хэрхэн тайлбарлаж байсан бэ? энэ мэт олон асуулт номыг уншиж эхлэх мөчид дараалан тулгарч байсан бөгөөд эдүгээ хүртэл явсан замаа эргэн харахад хүний үүслийн тухай шинжлэх ухааны онол, тайлбаруудад итгэдэг хүмүүн гэдгээ дурдах нь зүйтэй болов уу? тиймийн тул энэхүү тэмдэглэлээр та бүхэнтэй санаа бодлоо хуваалцахдаа таныг өөрийн итгэдэг эсвэл номын дэвшүүлсэн санаанд итгэхийг ятгахаа урьтал болгохгүй.

            Номын эхний хэсгүүд онц сонирхолтой бөгөөд шинжлэх ухаанч арга барил, судалгаанд тулгуурласан таамаг, дүгнэлтүүдийг багтаасан. Жилд 300-400 хүнд нүдний мэс засал хийдэг эмч тэрбээр олон жилийн судалгаан дээрээ тулгуурлан хүн төрөлхтний үүсэл,  түүхэн хөгжил, генийн сан, өмнөх соёл иргэншлийн тухай олон зүйлсийг бичжээ. Офтальмогеометр буюу нүдний дүрс зүйн үзүүлэлтүүдээр хүмүүний зан төлөв, амьдралын талаар олон зүйлийг хэлж болохыг тогтоосон. 1500 гаруй хүний нүдний зургийг шинжилж, статистикийн дундаж нүд хэмээн хэмжээсийг гарган авсан нь Түвд хүмүүсийн нүдний хэмжээстэй таарч байснаар Түвдэд анх хүн үүссэн гэж дүгнэлт хийсэн. Эдүгээгийн хүмүүний хаана үүсээд хааш тархан суурьшсаныг зураглан үзүүлснээр Монголчууд бид Түвдэд үүсээд нүүдлийн А чиглэлийн дагуу суурьшсан хүмүүсийн нэгээхэн хэсэг байх нь. Мөн энэ нүдний дүрс зүйг судалсан аргаараа Буддын сүмийн ханан дээрх нүд, хамрын зургийг ашиглан уг нүдний эзэн ямар байхыг тогтоосон бөгөөд ихээхэн хачирхалтай дүгнэлтэд хүрсэн. Зохиогч Елена Блаватская, Түвдийн Лувсандамба, Нострадамус, Н.К.Рерих нарын гэгээнтнүүдийн өмнөх үеийн тухай бичсэн бүтээлүүдэд задлан шинжилгээ хийх замаар  Бидний өмнө хүн төрөлхтний 4 үе өнгөрсөн гэж үзжээ. Үүнд:

1.      Өөрөө төрөгсөд: Гэрлэн биетэй, 50-60м өндөр, 1 нүдтэй, хуваагдаж үрждэг

2.      Хожуу төрөгсөд: 40 орчим метр өндөртэй, ганц нүдтэй, нахиалж үрждэг

3.      Лемурчууд: 20 орчим метр өндөртэй, 4 гар, хоёр нүүртэй

4.      Атлантчууд: 6-8 м өндөртэй, нягт биетэй, 2 гар, нэг нүүртэй.

5.      Аричууд: Одоогийн хүн төрөлхтөн

Энд байгаа нэрнүүдийг харахад Атлантын далайн нэр, Дэлхийн 2-р дайны үед Герман үндэстэн өөрсдийгөө Аричууд гэж нэрлэж байсан гэхээс цааш мэдэх зүйл алга.

            Энэ хүртэл зохиогч шинжлэх ухааны судалгааны арга, идеалист төсөөлөл, оюун санааны хийсвэрлэл зэргийг хослуулан сэтгэж, өөрийн дотоод ертөнцтэй зөрчилдөж байснаа нуусангүй. Үнэхээр Египетийн пирамидыг оюун санааны хүчээр барьсан юм болов уу? Эргэн тойронд нь 200 км газар лав тийм том чулуу байхгүй бөгөөд тухайн үеийн өргөх техник ямар билээ гээд бодохоор манай соёл иргэншлийн бүтээл биш гэмээр. Хамгийн гол нь уг пирамидын доторх нууц эдүгээ тайлагдаагүй байна. Ямар ч зүйлийг удаан хадгалах тохиромжтой орчинг бүрдүүлж чадсан нь гайхалтай.

            Зохиогчийн өгүүлэх нэгэн чухал санаа самади буюу өмнөх үеийн хүмүүс бясалгалын хүчээр өөрийгөө хадгалах төлөвт орох нь хүн төрөлхтний генийн санг хадгалах зорилготой гэж үзжээ. Манай Монголоос 2015 онд занданшсан шарил олдоод нэг үе шуугиан тарьсан. Архангай аймгаас нэгэн агуйгаас ашиг сонирхлын үүднээс авч ирээд зарах гэж байсан эмгэнэлт явдал болсон. Улаан-Үдэд Итгэлт хамба гэж мөн занданшсан шарилд хүмүүс мөргөж хувь төөргөө даатгадаг. Энэ бүхнийг харахаар зохиогчийн санааг  үгүйсгэх боломжгүй юм. Тэр бүү хэл самади байдаг агуйд орсон хүмүүстэй уулзаж, өөрөө тийм агуйд орох оролдлого хийсэн тухай бичсэн нь дэвшүүлсэн санаагаа баталгаажуулсан хэрэг. Хамгийн сонирхолтой нь хүн төрөлхтний генийн санг хадгалж буй самади бүхий агуй Түвдийн цаст ууланд, Монголын говьд байдаг гэж дурдсан явдал юм. Энэ нь эртний ул мөр, архилоегийн дурсгал ихтэй байдагтай холбоотой юм болов уу? Бас сонирхол татсан зүйл бол тийм агуйн доторх температур Цельсийн 4 хэм дулаантай байдаг гэсэн дүгнэлт юм. Физикчид 1 литр хэмээх нэгжийг тогтоохдоо 4 хэмийн дулаантай усыг хааш хааш 1дм хэмжээтэй саванд хийж эталон загвар болгосон байдаг. Энэ нь усны тогтонги төлөвт байх температур байж болох юм.

            Хүн төрөлхтний өмнөх 4 үеийн соёл иргэншил, амьдралын тухай уншиж байхдаа оюун санаандаа тэдгээр соёл иргэншилд зочлох саваагүй бодол төрсөн боловч төсөөлөхөд үнэхээр бэрх юм. Биднээс дэндүү хол цаг үе болохоор оюун санааны өвөөр дамжиж ирсэн байх боломжтой. Зохиогч харин тэдгээр эрин галавт оюуны төсөөллөөр зорчиж чаджээ гэмээр. Олон эх сурвалж, уйгагүй судалгаа, материалист ба идеалист сэтгэлгээний зохистой хослол, оюуны бядаар ийнхүү зорчиж чадсан байх. Нэг соёл иргэншлээс нөгөөд шилжих бүр хүний бие нягтаршаад, хэмжээ нь жижигрээд, оюуны хүч нь сулраад байгаа зүй тогтол олж харжээ. Өнөөгийн соёл иргэншлийн оюун ухааны хөгжил хамгийн дорой гэхээр өмнөх үеийнх ямархан гайхамшигтай оюун ухаантай байсныг төсөөлөхөд бэрх.

            Энэ номын төгсгөл хэсэгт эерэг бодол хэрхэн эерэг торсын орон үүсгэж хүний амьдралд эергээр нөлөөлдөг тухай бичсэн нь зохиогчийн нийгмийн сайн сайхны төлөө өгүүлсэн санаа гэлтэй. Зохиогч өнөөгийн Орос орны тухай, тэдний хандлага, үзэл бодлын тухай бодлоо энэхүү санаатай холбон тайлбарлах нь номыг уншигчид нэгийг бодогдуулж, аливаад эерэгээр хандах сэдэл тэмүүлэл болжээ. Үнэхээр нийгэм тэр аяараа эерэг хандлагатай байж гэмээн хуулиа мөрдөх, бусдын сайн сайхны төлөө анхаарах, өөрийн үүргээ ухамсарлах, асуудлыг шинжлэх ухааны мэдлэг ашиглан шийдвэрлэх, үр хүүхэддээ үлгэр дуурайл болох, эрдэм боловсролыг дээдлэх гээд олон эерэг зүйлс аяндаа бий болно. Эерэг торсын оронг бий болгох хамгийн энгийн арга бусдыг хайрлах явдал гэж үзжээ. Хайр ундарч байхад тэр газар эерэг торсын орон бий болж бүх зүйлд эерэгээр нөлөөлж аз жаргал дагуулдаг байх нь.

            Эцэст нь дүгнэхэд жилд 300-400 нүдний хагалгаа хийдэг, нүдний мэс заслын салбарт олон шинэ технологи нэвтрүүлсэн энэхүү судлаач үндсэн ажлынхаа хажуугаар энэ их судалгаа хийж ийм бүтээлийг туурвисан нь өөрөө гайхамшиг юм. Түүний оюуны санааны төсөөлөл нь хэдэн сая жилийг дамнан чанадын чанадад хүрч, хүн төрөлхтний оюун санааны өв санд зочилсон гэмээр.

            Хүн бичнээс үүсээгүй гэдэгт итгэх нь таны хэрэг боловч энэ номыг уншихыг хичээнгүйлэн хүсье. Зүгээр л зохиогчийг дагаад оюун санааны ертөнцөөр нь аялаад үз.