Санаанд минь үлдсэн нүүдлийн тухай дурсамж

Манай нутагт голдуу шумуул, халуунаас дайжиж шил газар руу, намаршаад ирэхээр гол руу нүүдэг. Ингэж нүүхийг өөд нүүх, уруу нүүх гэдэг. Шил газар гэдэг нь далайн түвшнээс бараг 3000 орчим метрийн өндөрт орших уул нурууд юм. Энэ хоёр газрын зай  100 орчим км байдаг.

Өглөө эрт нар битүү босч, цай чанаж уугаад, тэмээ малаа дөхүүлж, нүүдэл эхэлдэг сэн. Урд өдрөөс эхэлж зүүн талаа дэглэсэн ээжийн минь ажил тэмээ хомнохтой зэрэгцээд дуусна. Нүүдэлчин айлын бүхий эд хогшил, сав суулга, хүнс хоол нь араг шээзгий, уут сав руу орж баглагдана.  Аргамж дээсээ тавиад тэмээгээ хэвтүүлж, хомнож эхэлнэ. Жаахан ухаан орсон цагаас аргамж тэгшлүүлээд, дараахан нь хом түшүүлээд зогсоодог сон. Унь хана, дээвэр туурга бүгд хомонд ороод авдар сав, айраг цагаа, ааруул борц, хөнжил гудсаа ачаад хошлон аргамжаа тэмээгээ хоёр тийш налтал татаж босгодог сон. Сүүлийн тэмээг ачаалж дуустал зарим “хом хэвдэг”, “ачаа шөргөөдөг” тэмээнүүдийг нэг нэг хүүхдэд бариулан зогсооно. Нэг удаа надад ачсан хойно хөдлөөд тогтдоггүй тэмээ хөтлүүлээд бусад тэмээнээс жаахан хол зогсоов. Тэгтэл нөгөө тэмээ бүр тогтохгүй байсан чинь аав ээж хоёр “жаахан хөтлөөд хөдөлж бай” гэлээ. Үндсэндээ тэмээ намайг хөтлөөд зам дагаад алхчихсан. Тэгсэн сумын төв рүү тун хурдан ирчихэж билээ. Ганц ачаатай тэмээ хөтлөөд 7-8 настай амьтан яаж л явсан юм. Дамдин дарга, Лхамжав эгч хоёр минь тосож аваад “Хүүхдэд ганц тэмээ хөтлүүлээд явуулчихдаг” гээд аав ээж хоёрыг зэмлээд, надад цай, боорцог өгч, сүйд болж байж билээ.

Хүүхдийн тэмээгээр хамгийн номхныг сонгож, хоёр араг тэгнээд,  дотор нь дээл дэвсэн хүүхдүүдээ суулгана. Арагт багтахаа больж, морь мал сайн унаж суртал унааны эв таарахгүй хэцүү. Голдуу ээжийн араар сундлах юм уу, хүүхдийн тэмээний бөх завсар суудал олдоно.  Хааяа нэг зам зуур тэмээний ачаа хэлтийхэд аав  нөгөө талаас нь татаж харагддаг. Зам зуур айл цай авч ирэх сайхан. Авч ирсэн цай, боорцог, ааруулын амт онцгой байдаг сан. Тэмээ туйлах, өндрөөс сүрдэх, хайчлах гээд асуудлууд гарнаа. Зам зуур заавал болдог зан үйлийн нэг бол овоонд цацал өргөх юм. Ээж тусгайлан бэлдсэн идээ будаа, нэрмэл архи өргөж, сан тавьж залбирдаг. Нутаг усаа шүтэн хайрлаж байсан Монгол малчдын нийтлэг зан үйл байх.

Шинэ буйран дээр очоод, ачаа тайлж буулгах нь яах ийхийн зуур. Хавь орчмын айлууд бас л цай идээгээ барьсаар ирж, гэр барилцдаг. Шинэхэн буурин дээр гэрээ барьсны дараа ширдэг дэвсгэрээ дэвсэж, эд агуурсаа байрлуулж дуусаад, ээж цайгаа чанадаг сан.  Анхны гал түлэхэд зуухан доорх өвс түлэгдэж, ариухан, ариухан гэхээс өөрөөр нэрлэхийн аргагүй үнэр үнэртэнэ. Маргааш оройхон нь мал туусан хүмүүс ирж, зэлээ татаж, тугалаа уяад хонио хотлуулна. Шинэ буйранд буусан шөнө ороо засаад унтахаар хэвтэхэд мөнөөх өвс ногооны анхилуун үнэр нүүдэлд ядарсан хүмүүсийг нойронд дуудан зөөлөн үнэртэнэ. Хүүхэд бид нам унтдаг болохоос ээж аав минь шинэ буйран дээр бэлчсэн мал хурааж тогтоох, чоно нохойноос сэргийлэх, зэл хотоо эргэх гээд хэсэгтээ бүтэн нойртой хонож чаддаггүй байсан.

Хэдийгээр эцэг эх минь хоёулаа багш боловч зун болгон нутагтаа нүүж очин зусаж, хүүхдийнхээ гэдсийг цайлгаж, ажилд сургаж байсны ачаар өдий зэрэгтэй яваа билээ. Шилийн нуруунд өнгийн цэцэгс дунд хонь хурга эргүүлэх, аргал түүх, ус үүрэх гээд ажил хөдөлмөр хийж явахдаа, тэнгэрийн үүл дэндүү ойрхон нүүдэллэхийг харж гараа дэрлэн өвсөн дунд хэвтэж байхдаа, гав ганцаар, чив чимээгүй эн дун ойж байхад, ах дүүдээ туслан ажил хөдөлмөрт суралцаж байхдаа, бороонд норон үхэр ивэлгэж байхдаа, эхлээд хонь гарч ирээд дараа нь аав минь гарч ирэхийг харж, цай хоолыг нь бэлдэж байхдаа, тээр тэнд Ширчин ахынхаа  хаахирахыг сонсож байхдаа, айл хотлын гийчин ирж хол ойрын сонин сайхан, ураг төрлийн хэлхээ холбоо, эрт цагийн тодхон дурсамжаа ярихыг сонсож байхдаа ухаан минь бүрэлдэн төлжсөн биз ээ.

Д.Амартүвшин 

2018-05-12