Багшийн сургуулиар бахархнам

2012 оны 4-р сарын 11нд Монгол Бөхийн Өргөөнд Багшийн сургуулийн Хөгжмийн багшийн салбарын 50 жилийн ойн концерт үзлээ.
Үнэхээр гайхамшиг. Монголын хамаг алдар суутай хөгжмийн зохиолчид бүгд манай сургуулийг төгсжээ. Төгсөгчид тухайн сургуулийн үнэт зүйл юм даа.
Иймэрхүү уулзалт энэ тэрээс багшийн сургуулиараа бахархах сэтгэл өөрийн эрхгүй төрж, нэр хүндийг нь өндөрт өргөж явах хариуцлагыг мэдэрдэг.

Америк явах болсон

2012 оны 6-р сарын 20нд Америк явах гэж байна. Энэ аяллын үеэр блогоо идэвхтэй хөтөлнөө. Сэтгэл хөдлөөд тэсч ядан хүлээж байна.

Хавар...

Хаврын намуухан үдэш хонь мал төлөө дагуулан гэрийн ойр бэлчиж байхад ээжийн хийсэн борцтой хоолны үнэр ханхийж, радиогоор нэвтрүүлэгч эмэгтэйн намуухан танил хоолой сонсогдохуйд нэг их амар амгалан намайг эзэмддэг сэн.
Тэр амар амгаланг хааяа нэг исгэрэн, хонио гэр лүү хандуулаад мориноосоо бууж, морио хөтлөн гэрийн зүг айсуй аав минь чимдэг.
Хоол хийх зуураа тугалын хүзүүвч зэхэх ээж минь олон тугалтай болохоос илүү их сүү сааж, амьтан ах дүүд өгөх сөн гэсэн бодол, өрдөн түлэх аргалын гал хоёрт жаахан халууцсан харагддаг сан. Онгорхой үүдэнд нохой маань эгээ л гэрийн нэг гишүүн шиг хэвтэх.
Хаврын урт өдрийн ажилд ядарсан гэрийнхэн маань борцны шөлөнд хөлс алдан тухална. Аав тамхиа нэг сайхан баагиулан өдрийн сонин, малын бэлчээрт уулзаж учирсан хүнээс сонссон сонинг намуухан хүүрнэж амсхийнэ.
Бүрий болж, эхний одод харагдаж, мал хот руугаа зүглэхэд ганц нялх хурга эхээ хайн майлан майлан явах нь нүдэнд харагдаж, чихэнд сонсогдох мэт. Харгана дэрсний ёроолоор шахам хараацай ч юм уу бор шувуу юм уу жижигхэн шувууд нисэх нь зөвхөн намайг л тойрон нисэх шиг.
Өвлийг давсан мал, хүний зоо тэнийсэн хаврын үдшийн ийм нэгэн дүр зураг миний ой тойнд эдүгээ ч тодхон.

Эндүүрмээр гэнээ би ээжтэйгээ

Инээх чинь хүртэл ээжээ ээж гээд
Хэлэлцээд байх юм аа
Эндүүрмээр гэнээ би ээжтэйгээ
Ивээл хайрынх нь өгөөмөртэй
Эгнэхгүй л байх даа би
Хичээх л юм даа ээжий минь гэсэн дууг аялахуйд нүд минь аяндаа нулимсаар дүүрэх юм. Алтайн уулсын шуугин урсах сүүн өнгөт голоос ус аваад, тандаа цай чанаж өгөх минь яалаа. Тэнгэрт ойрхон нутагтаа тантайгаа хамт зусах минь ч яалаа. Тэргэл саран оройд нь саатсан, тэргүүн буурал уулсынхаа цэцэгсийг хэлхэж өгөх минь яалаа. Таныхаа дуртай бүхнийг тэвэр тэврээр аваачиж өгөх минь яалаа. Орсон гарсанд тараадаг чихэр жимсийг нь таслахгүй байх минь ч яалаа. Тэр бүхнийг хийхэд юу нь хэцүү байсныг одоо ойлгохгүй юм даа ээж ээ. Тэнэг хүний ухаарал тээр хойно гэж. Энэ блог дээрээ ээжийгээ санасан сэтгэлээ дэлгэж бичихүйд өмнөх үсэгнүүд нэг бүдгэрч, нэг тодорч, нулимсан дунд минь  ирийнэ.

Таныгаа ногоон дарь эх байсныг ухаарлаа

Хаврын нэгэн өглөө боссон даруй нэг л онцгой өдөр шиг санагдан “өнөөдөр чинь ямар өдөр билээ” гэж өөрөөсөө асуулаа. Ер нь ямар нэгэн онцлог үйл явдал санаанд орсонгүй. Ажил дээрээ иртэл мөнөөх бодол дахин орж ирсэн ч санаанд орох юм алга. Тэгээд хичээлээ зааж байтал утас дуугарч дүү минь уйлан хайлан “ээж ухаан алдаад уначихлаа” гэж хэллээ. Тэрхэн агшинд “миний ээж хэрийн юманд унах хүн биш дээ, нэлээн хүнд юм болсон доо” гэсэн бодол юун түрүүн зурсхийлээ. Дөнгөж маргааш нь хотод ирэх нислэгийн тийзээ авчихсан байсан эжий минь яахлаараа унадаг билээ хэмээн, яах учраа олохгүй хэсэг алмайраад, шууд гараад онгоцны тасалбар авахаар гүйлээ. Ховд руу нислэг үйлддэг хоёр компанид хоёуланд нь тасалбар байсангүй. “Заавал ир, яаж ийгээд ир” гэж эмч хийдэг хамаатны маань үг найдварын галыг бөхөөж, нулимсаа захирч чадахгүйд хүрэхүйд ээжийгээ би алдаж байгаа зөн төрсөн.

Хорвоод тулах түших заяанд төрсөн ханьдаа хэлж, хонгор бага дүүдээ дуулгалаа. Ховд явах автобусыг багын анд нөхрийн тусаар саатуулан байж суулаа. Ховд нутгийн холыг хэлэх үү, хорвоогийн жамын хатууг хэлэх үү. Зам яаж хорогдож байгааг анзаарах ч сөхөө алга. Баянхонгор орохын алдад үеэл минь утасдаж “За сэтгэлээ бариарай. Нэгэнт бурхан болсон. Хажуу дахь хань, дүүгээ зовоож болохгүй шүү” гэж хэлэхэд чимээгүйхэн нулимсаа урсган сонслоо. Автобус дүүрэн хүн дотор орилолтой биш дотогшоо уйллаа. Ер нь би ээжийгээ өөд болоход бүтэн уйлж чадаагүй дээ.

Hамрын шувууд будан шамаргатай өдөр үрсээ үлдээлгүй авч нисэхийн тулд өдөржин нууран дээгүүр ганганадгаас илүүтэй уй[1] сэтгэлийг минь бүрхэж, ээжийгээ жаргааж чадсангүй дээ гэсэн харуусал нүдийг минь бүрхэж, хаана байсан юм бэ гэмээр их нулимсыг чимээгүйхэн урсгасан. Одоо ч энэ хэдэн үгсийг хэлхэж суухдаа үе үехэн нулимсаа арчсаар л.

Эжийгээ бурхан болохоос хоёр хоногийн өмнө сонин зүүд зүүдэлсэн. Аав ээжийн минь нутагладаг Цамбагарав уулын өвөрт(Эрдэнэбүрэн суманд) их л холоос зорио болов уу гэмээр дүртэй ногоон дарь эхийн хөшөө босгож байх юм. Тэр нь их том. Нэг улаан толгойг шууд дээлийн хормой болгон ашиглаад бүтээж байсан. Тэнд мөн хоёр том гэгчийн цагаан суварга босгосонд мөргөж байна гэж зүүдэлсэн. Зүүдэлсэн зүүд бүрд ач холбогдол өгөөд явдаг нэгэн биш ч тэр зүүдийг хэд хэдэн хүнд ярьж, бүр багын нэг ширээнд суудаг байсан найзаасаа “би ийм зүүд зүүдэллээ, танай суманд тийм хэлбэртэй толгой бий билүү “ гэх мэтийн утгагүй зүйлийг асуусан. Хожим бодоход ээжийг минь амарлингуйн орноо авч явах ногоон дарь эх зүүдэнд минь ирсэн юм билээ. Миний эжий ч гэсэн наддаа ногоон дарь эх бурхан байсныг эжийгээ бурхны орноо одсон хойно л ухаарсан даа. Аминаасаа амь тасалсан ачтанг бурхан гэхгүй бол, бүхний түрүүнд биднийг өөрөөсөө илүү бодогчийг бурхан гэхгүй юм бол хэнийг бурхан гэх вэ?

Нэлээн хэдэн жилийн өмнө хадам аав минь “хүн тэвдсэн үедээ залбирч сүсэглэхдээ дөрвөн аав ээжээ[2] бодох хэрэгтэй. Тэрнээс илүү бурхан байдаггүй гэдэг” гэж хэлж байсан нь санагдаж бодлыг минь улам батлах шиг. Амьдад нь ухаарах хувь тохиол надад лав заяагаагүй. Бусдад харин ямар юм бол. Билгийн мэлмий нь тунгалаг багшийн минь

“...Хэтэрхий ядарч доройтсон ч энэ эмгэн

Хэн нэгний ээж байхдаа, зайлуул

Байхгүй байгаа ээжийгээ би санан санан бэтгэрч явахад

Байгаа ээжтэй хүн яасан сайхан вэ?”[3] гэсэн бадаг шүлэг, ардын уран зохиолчийн сэтгэлээс эгшиглэсэн

“Ээжийтэйгээ байхад би баян байсан”[4] гэсэн мөрүүд нэгийг бодогдуулна.

Ээжийгээ жаргааж чадсангүй дээ гэсэн харамсал, би сайн сайхан амьдарч байгаа болохоор эжий минь баярлаж байсан гэх тайтгарал сүлэлдэн, түүнийг нь нулимсаараа зөөллөж өдөр хоногийг барнам.

Хэт их сайхан зүйлийг эдлүүлж амсуулах гэж, түүндээ өөрөө хүрэхийг хүлээн эжийгээ баярлуулж чадаагүй байжээ. Үүнийг уншигч та эжий тань сэрүүн ахуй бол их зүйлээр баярлуулна гэлгүй чадах зүйлээсээ эхлээд цаг алдалгүй баярлуулаарай. Ганцхан чихэр халааснаасаа гаргаад өгсөн ч, зүгээр л утсаар ярьсан ч, халуун дулаан тэвэрсэн ч, сайхан үг хэлсэн ч таны бурхан эжий баярланаа.

---

[1] Хар-Усан нуурын эрэгт Дөргөн суманд 5 жил амьдрахдаа намар намрын шувуу буцах өдөр хэн хүнгүй их уй төрдөгийг мэдэрсэн.

[2] Өөрийн аав ээж хоёр, ханийн аав ээж хоёрыг хамтад нь дөрвөн аав ээж гэж хэлэх ёсон бий.

[3] Ч.Пүрэвдорж “Хүмүүс” Уб.,2011, 54 тал

[4] Б.Лхагвасүрэн “Эжийтэйгаа байхад би баян байсан” шүлэг

Боловсрол гэж юу вэ?

Энэ асуултыг өөрөөсөө асууж үзлээ. Хариултыг нь бичих гэж үзлээ. Алган дээрээ тавьчихмаар бэлэн зэлэн хариулт тухайн үед байсангүй надад. Та бас энэ асуултыг өөрөөсөө асуугаад үзээрэй. Ном уншиж байхдаа энэ асуултын хариуг эрж байх юм зөв юм шиг санагдлаа.

Өөрт хэрэгтэй илчлэгээ тооцох аргачлал

Биеийн жингийн байвал зохих хэмжээг олох хоёр аргыг санал болгоё

Эрүүл жин = биеийн өндөр (метр) х биеийн өндөр (метр) х 22 (тогтмол тоо) Жишээ нь 160см өндөр хүний эрүүл жин - Эрүүл жин = 1,6 х1,6 х 22 = 56.3 кг

Эрүүл жин=биеийн өндөр(см)-100 Жишээ нь 170 см өндөр хүний эрүүл жин 170-100=70кг байх юм.

Хоног хоол, хүнсээр авбал зохих илчлэгийн хэмжээг тооцох

Биеийн хүчний дунд зэргийн ачаалалтай хөдөлмөр эрхэлдэг 160 см өндөртэй, 40 настай эрэгтэй хүний хоол хүнсээр авбал зохих илчлэгийн хэмжээг тооцъё.

Бодисын үндсэн солилцоо тооцох = Стандарт хэмжээ х Эрүүл жин
- Бодисын үндсэн солилцоо = 22,3 х 56.3 = 1255.9 ккал
- Стандарт хэмжээ
Насны бүлэг Эр Эм
18-49 22,3 21,7
50-69 21,5 20,7

Биеийн хөдөлгөөний идэвхийн коэффициент
- Оюуны хөдөлмөр эрхэлдэг, хөдөлгөөн багатай – 1,5;
- Биеийн хүчний дунд зэргийн ачаалалтай хөдөлмөр эрхэлдэг - 1,75;
- Биеийн хүчний хүнд хөдөлмөр эрхэлдэг - 2,0

Хоногийн нийт илчлэг = Бодисын үндсэн солилцоо х Хөдөлгөөний идэвхийн коэффициент
- Нийт илчлэг = 1255.9 ккал х 1,75 = 2297,8 ккал
Хоногт авбал зохих илчлэгийн хэмжээ

Өдөрт хэрэглэсэн хүнснийхээ илчлэгийг тооцох нэгэн арга

Хүнсний бүтээгдэхүүний бүлэг тус бүрээс өдөрт хэрэглэх стандарт хэмжээг нэгжээр зааж өгсөн байдаг. Бүлэг тус бүрээс өдөрт хэрэглэх нэгжийн тоо өөр байна.
- Үр тариа, гурил (11-22 нэгж)
- Хүнсний ногоо (4-8 нэгж)
- Мах, махан бүтээгдэхүүн (2-3 нэгж)
- Сүүний бүлгээс (1-2 нэгж)
- Жимс, жимсгэний бүлэг (1-2 нэгж)
Нэгжийн тоо нь тухайн хүний хэрэгцээнээс гадна нас, хүйс, биеийн жин, хөдөлгөөнөөс хамаарна.

Хүнсний бүтээгдэхүүний нэршлээр нэгжийг тооцох

үр тариа (11-22 нэгж)	Хүнсний ногоо (4-8 нэгж)	Мах (2-3 нэгж)	Сүү цагаан идээ (1-2 нэгж)	Жимс, жимсгэнэ (1-2 нэгж)
Талх 1зүсэм Агшаасан будаа 1/2 аяга чанасан гоймон 1/2 аяга Боорцог 1 ш Еэвэн 1ш Мантуу 1 ш Гурил 3 х/х Арвайн гурил 2 ц/х	Түүхий ногоо 1 аяга Чанасан ногоо 1/2 аяга Улаан лооль 1 ш Шар лууван 2ш Төмс 2 х/х	Чанасан мах 200гр Борц 30гр Лаазалсан загас ½ Хиам 120гр	Самар 1 аяга Өндөг 1 ш Сүү 1 аяга Айраг 1 аяга Тараг 2 аяга Хоормог 2 аяга Бяслаг 30 гр Ааруул 20 гр Аарц 50гр	Шинэ жимс 1ш Жимсний цэвэр жүүс 1/2 аяга Хатаасан жимс 1/4 аяга

Хоногт хэрэглэх хүнсний бүтээгдэхүүнийг бүлгээр сонгох зөвлөмж
/хоол судлалын төв 1999 он/

	Хүнсний бүтээгдэхүүний бүлэг (нэгжээр)
Насны бүлэг	Үр, тариа	Хүнсний ногоо	Мах	Сүү, цагаан идээ	Жимс
4-10 нас	12	4-5	2	1-2	2
өсвөр үе 11-17 нас	14-16	6	2-3	2	2
Насанд хүрэгсэд	18	6	3	2	2
Жирэмсэн ба хөхүүл эхчүүд	20-22	7-8	3	2	2
Ахмад настан	16	6	2-3	2	2

Ашиглаж болох эх сурвалжууд:

· ТХБ-ын гарын авлагууд

· Хоол.mn

· Goo.mn

· Medeelel.mn

· Healthyeatingclub.org

· Machinehead-software.co.uk