"Газарзүйн боловсролын үндэс" номын тухай уншигчийн тэмдэглэл

 “ГАЗАРЗҮЙН БОЛОВСРОЛЫН ҮНДЭС” НОМЫН ТУХАЙ УНШИГЧИЙН ТЭМДЭГЛЭЛ

2016 онд МУБИС-ийн профессор багш нартай хамт Финланд улсын Оулу их сургуульд зочлох боломж олдсон билээ. Бидний 4 багшийн  аяллын зорилго мэдээж дэлхийд боловсролын чанараар тэргүүлэгч Финландын туршлага судлах, тэдний багш нарын өдөр тутмын үйл ажиллагаатай танилцах, тэднээс суралцах явдал байсан. Тэр аяллын үеэр бид зав л гарвал ярилцаж, санал бодлоо солилцдог сон. Бие биенээсээ суралцаж, олон санаа шинээр төрж, олон сэдваар өргөн хүрээтэй ярилцахдаа бид их л сэтгэл хангалуун байсан төдийгүй “Багш бэлтгэх салбарт мөр зэрэгцэн ажиллаж буй бид санаа бодлоо солилцох, ярилцах зав муутай байдаг юм байна”, “Хэрвээ ийнхүү ярилцаж санал бодлоо сонсож, хуваалцвал нэлээд үр өгөөжтэй байх юм байна” гэх мэт дүгнэлтэд хүрч билээ.

Английн Кембрижийн их сургуулийн профессор Стивен Хокинсийн тухай номонд түүний ажилладаг их сургууль дээр 16 цагийн цайны завсарлага-уулзалт дээр эрдэмтэд санаа бодлоо солилцож, бие биенээсээ суралцах, өөрийн шинэ санааг танилцуулах, бие биенийгээ хөглөх, хурцлах гээд олон зүйл өрнөдөг тухай өгүүлдэг. Их сургуулийн багш нарын хувьд ярилцах, мэтгэлцэх, асуулт тавих, хариулах, бие биенээсээ суралцах, хамтран ажиллах зэрэг нь тэдний төдийгүй тэдний ажилладаг салбарын хөгжилд ихээхэн үр өгөөжтэй байдгийг дээрх адил олон жишээнээс харж болно.

Багш нар сурахыг эрхэм болгон, байнга уншиж судлах, түүнээ хуваалцах нь тэдний ажлын хэвшил болж гэмээн тухайн сургуулийн бэлтгэгдэж буй мэргэжилтний чанарт эергээр нөлөөлж, тухайн сургуульд оюунлаг уур амьсгал оршин тогтнох буй за. Мөн салбар бүрд шинээр гарч буй ололт амжилт, судлаачдын шинэ бүтээл туурвил уншигчаар дамжин олны хүртээл болж, амьдралд нэвтэрч байвал судалгаанд суурилсан их сургуулийн зүй ёсны голдрил болно.

Багшийн ажлыг чадан ядан хийж, өдөр бүр суралцахыг эрхэмлэн зүтгэхдээ өөр мэргэжлийн багш нарын бүтээлээс ихийг суралцсан. Тухайлбал, физикийн Б.Бурмаа, Г.Гомбожав, Б.Ганбат, уран зохиолын С.Энхбаяр, боловсролын удирдлагын Ч.Пүрэвдорж, боловсрол судлалын С.Батхуяг, Ш.Ичинхорлоо, сэтгэл судлалын О.Мягмар, Б.Туяа гээд олон багшийн бүтээлээс их зүйлийг олж мэдэж, өөрийн судалгааны ажилд буулган хэрэгжүүлдэг. Судалж буй судлагдахуун нь өөр өөр боловч бүгдийнх нь огтлолцох цэг бол боловсрол, багшлахуй ба суралцахуй, танин мэдэхүйн зүй тогтол, Монгол хүмүүний сэтгэлгээ юм. 

Дээрх учир шалтгааны улмаас МУБИС-ийн МБУС-ийн Газарзүйн тэнхимийн профессор Ембүүгийн Батчулуун багшийн 2017 онд шинээр бүтээсэн “Газарзүйн боловсролын үндэс” номыг уншиж, сэтгэгдлээ бичив ээ. Математикийн багш надад байгалийн шинжлэх ухаан гэдэг утгаараа газарзүй нь ойр байсан төдийгүй бидний зохиосон “Бага боловсролын математикийн багшлахуй ба суралцахуй” номтой нэлээд олон төстэй зүйл байсанд олзуурхаж,  ийнхүү бичсэн нь өөрийнхөө салбарт хүлээн зөвшөөрөгдсөн Батчулуун багш минь өөр мэргэжлийн багш хүртэл шимтэн унших бүтээл туурвисны баталгаа юм.

Ном үндсэн 10 бүлгээс тогтсон бөгөөд бүлгүүдийг дараах байдлаар ангилж авч үзэж болохоор байна. Үүнд:

Газарзүйн боловсролын онолын үндэслэлийг авч үзэхдээ хүн төрөлхтний үнэт зүйлсийн хуримтлал болсон соёл ба бүх нийтийн боловсролоор дамжуулж хүргэх учиртай тогтвортой хөгжлийн боловсролын үзэл санааг үндсийн үндэс болгон авчээ. Үүний хүрээнд 21-р зууны боловсролын хэрэгцээ, олон улсын чиг хандлага, боловсролын талаарх үзэл баримтлалын өөрчлөлт зэргийг газарзүйн сургалтын үндсэн зарчмуудтай хамт багтаажээ. Дэлхий ертөнц хүний үйл ажиллагааны улмаас өөрчлөгдөж буйн улмаас түүнийг судлах ухаан, чиг хандлага дагаж өөрчлөгдөхөөс өөр аргагүй тул газарзүйн боловсролын хэрэгцээ шаардлага ч эх дэлхийгээ танин мэдэх гэхээсээ илүү хайрлан хамгаалах, сэргээх, ухамсартайгаар хэрэглэх, сайн сайхныг бий болгох, зайнаас болон амьдарч буй газар орныхоо нөхцөл байдлаас үл хамааран амьдрах гэх мэтээр өөрчлөгдөж байгааг уншиж болох аж. Сурган, сэтгэл судлалын онолын тухайд өнөөдрийн дэлхий нийтийн жишгийн дагуу конструктив онолын төлөөлөгчид болох Пиаже, Выгодский нарын онолыг баримтлахаас гадна ОХУ-ын болон бусад орны сүүлийн үеийн эрдэмтдийн судалгааны үр дүнд тулгуурлан боловсруулжээ. Мөн 21-р зууны багш бэлтгэхэд баримталж буй TPCK загварыг (хуудас 61) эш үндэс болгон дурджээ.  Энэ бүлгийн нэгэн шинэлэг багаад онцлог агуулга бол метакогнитив мэдлэгийн тухай хэсэг болжээ. Энэхүү мэдлэгийг газарзүйн боловсролд хэрхэн авч үзэж буйг мэдэж авах боломжийг олгосон нь ЕБС-ийн багш зөвхөн танин мэдэхүйн хүрээнд бус танин мэдэхүйгээ хянан зохицуулах зорилготой сургалт зохион байгуулах арга зүйн мэдлэг, чадвар хуримтлуулах эх сурвалж болжээ.

Дидактикийн ерөнхий асуудлууд газарзүй хэмээх шинжлэх ухааны онцлогоос хамаарч хэрхэн олйгогдох, хэрэглэгдэх нь бусад шинжлэх ухаанаас ялгарах өөрийн гэсэн өвөрмөц онцлогтой байх нь гарцаагүй. Тэр талаар 3-р бүлгээс уншиж болохоос гадна газарзүйн өөрийнх нь шинжлэх ухааны судалгааны аргуудтай танилцлаа. Байгаль-нийгмийн харилцан хамаарал, шүтэлцээ, нөлөөллийг сургуулийн наснаас мэдэх нь ирээдүйн нийгмээ хөгжүүлэх гэж байгалиа сөнөөдөггүй хүмүүнийг бэлтгэхэд чухал гэдэгтэй санал нийлж байна.

4-р бүлэгт 1911 оноос өнөөдрийг хүртэлх газарзүйн сургалтын агуулга, арга зүйн хөгжлийг бүхэлд нь авч үзсэн нь зохиогчийн өөрийн салбартаа ухаан бодлоо зориулж, бүрэн дүүрэн мэдэж, олон жил зүтгэж ирсний илрэл гэлтэй. Нээрээ л манай улсад газарзүйн боловсролын агуулга, арга зүйн хөгжил нь албан боловсролын түүхэн хөгжлийг харуулж чадна. “Дэлхий бөөрөнхий”, “Дэлхий нарыг тойрон эргэдэг” гэх мэтээр малчны хүүхдийг алмайруулж байсан агуулгыг өнөөдөр  бага насны хүүхэд МХТ-ийн тусламжтайгаар бодит бичлэг, зургаар нь интернэтээс өөрөө үзчихдэг болсон учраас судлах зүйл, агуулга өөрчлөгдөх нь аргагүй юм.

5-р бүлгээс 9-р бүлэгт газарзүйн сургалтын аргазүйн бүхий л элементийг өнөөгийн түвшинд тусгажээ. Түүн дотроос шинжлэн судлах арга барилын (хуудас 199) талаар дэлгэрэнгүй уншиж болохоор байна. Өнөөдөр дэлхий нийт шинжлэн судлах арга барилыг зөвхөн байгалийн ухааны цөм арга зүй биш, ер нь сургуулийн насны хүүхдийн төрөлх шинжид тохирсон үр өгөөжтэй арга барил гэж үздэг болжээ. Шинжлэх ухаанч эрэл хайлт хийх энэ арга барилыг үндсэн алхмуудыг нь тохирох жишээн дээр буулган авч үзсэн нь сургуулийн практикт хэрэгжүүлж болохуйц байгаа нь номын ач холбогдлын нэгээхэн хэсэг болжээ. Номын дээрх бүлгүүдэд байгаа шинэлэг талыг бүлэг бүрээр нь товч дурдвал:

Бүлэг	5-р бүлэг	6-р бүлэг	7-р бүлэг	8-р бүлэг	9-р бүлэг
Шинэлэг зүйлс	·Шинжлэн судлах арга барил ·Агуулгын бүдүүвч-оюуны зураглал ·Кейс судлал гэх мэт	·Цахим хэрэг-лэгдэхүүн ·Агаар-сансрын зураг ·Сурах бичиг гэх мэт	·Төсөлд суурилсан сургалт ·Хичээл хоорондын холбоо хамаарал ·Нээлттэй сургалт гэх мэт	·ГМС гэх мэт хиймэл оюун ухаан ашигласан технологи ·Интернетийн орчинд ажилладаг томоохон өгөгдлүүд гэх мэт	·Суралцахуйг дэмжсэн үнэлгээ ·Блумын таксономи ашиглах ·Үнэлгээний рубрик ашиглах ·Тестийг стандартчилахгэх мэт

            Эдгээр бүлгийн нэг онцлог нь ЕБС-ийн хичээл дээрх жишээн дээр авч үзсэн нь зохиогчийн судалгаа, туршилтад тулгуурлан уг бүтээлийг туурвисныг гэрчлэхээс гадна аль багш өөрийн өдөр тутмын сургалтын үйл ажиллагаанд нэвтрүүлэх боломжийг өөртөө агуулжээ.

            Төгсгөлийн бүлэгт багшаар суралцаж буй оюутан, ажлын байран дээрээ байгаа багш, судалгааны ажил хийж буй хэн бүхэнд газарзүйн дидактикийг хэрхэн судлах талаар оруулж өгсөн нь урд өмнөх дидактикийн номнуудаас онцлог болжээ. Судлах, судалсан үр дүнг задлан шинжлэх, амьдралд нэвтрүүлэхэд мөрдлөг болох ач холбогдол нь аль ч түвшний сургуулийг судалгаанд суурилсан сургалтын байгууллага болгоход хув нэмрээ оруулах ажээ.

            Номын бичиглэл, агуулгын зарим онцлогоос дурдвал:

·Эхнээсээ төгсгөл хүртэл схем бүдүүвч, кейс, бодит баримт, хүснэгтэн мэдээлэл, диаграм, судлаачдын бүтээл зэрэг чухал зүйл нь баруун талын хуудсанд байрласан нь хэрэглээний үр өгөөжийг нэмэгдүүлжээ.

·Тогтвортой хөгжлийн боловсролын бодлогыг үндэс суурь болгон авсан нь хичээл бүрийн хувь нэмрийн үр дүнд бүх нийтийн боловсролоор дэлхийн иргэнийг бэлтгэх үзэл баримтлалд нийцэж байна.

·Уламжлал шинэчлэлийг хослуулан бичсэн нь өмнөх үеэс суралцах, залгамж холбоог хадгалах, нэгэнт бүтээсэн түүхийн сайн сайхан талыг авч үлдэж, шинжлэх ухаан, технологийн ололт амжилтыг тусгаж чадсан. Хамгийн сүүлийн цөм хөтөлбөрийг нэлээд дэлгэрэнгүй тусгасан нь

·Академик болон прагматик чиг хандлагын тэнцвэрийг сайтар хангасан гэж үзэж байна. Онолыг орхигдуулахгүйгээр үл барам түүний хэрэглээг өөрийн орны жишээн дээр сэдэв бүрийн дотор буулгаж оруулсан(хуудас 331) нь үүнийг илтгэнэ. Мөн энэ санаа нь ном зүйгээс аль аль талынх судлаачдын бүтээлүүдийг зэрэгцүүлэн эш үндэс болгож, олон онолын огтлолцолд бүтээлийг туурвисан гэдгээс тодорхой харагдана.

·МХТ-ийг газарзүйн сургалтад хэрэглэх арга зүй болон 21-р зууны газарзүйн боловсрлын чиг хандлага, онцлогийг тусгаснаараа багш нар арга зүйн шинэчлэл хийх, ажлын байран дээрээ суралцах гарын авлага болжээ.

·Нэр томьёоны тайлбар(хуудас 466) оруулж өгсөн нь судлаач бүр олон янзаар нэрлэхээс зайлсхийх боломж бий болгож,  тухайн нэр томьёоны утга, агуулгыг уншигч хэрхэн ойлгохыг тодорхой болгожээ. Мөн газарзүйн нэр томьёог хэрхэн орчуулахыг санал болгосон(хуудас 470) нь үүнийг баталж байна.

Энэхүү номыг аль ч түвшний сургуулийн, аль ч мэргэжлийн багш уншаасай, энэ номноос суралцаасай гэж хүссэний улмаас энэхүү тэмдэглэлийг та бүгдэд хүргэлээ. Ном дотор зам бий гэж үнэн юм. Тэрхүү замаар олуулаа цугтаа алхваас хол хүрэх болно. Хамтдаа урагшаа алхацгаая!

Багшийн сургуулийн багш Д.Амартүвшин

2018-10-12-ны билэгт сайн өдөр